پایگاه خبری اقتصاد دریایی

به گزارش اقتصادسرآمد، ديروز گزارشي از عربستان منتشر كرديم، مبني بر «توسعه‌ شگرف و تصميم‌هاي بلندپروازانه عربستاني‌ها». همچنين بارها سخن‌ها گفته‌ايم از ابرپروژه‌هاي شگرفي كه چيني‌ها ساخته يا در حال ساخت آن هستند. با حسرت از سنگاپور نوشتيم كه چگونه تبديل شده است به رتبه اول بنادر جهان و اينكه چرا بنادر ما تبديل شده‌اند به انباري كالاي فرسوده و فاسد. بارها از عرب-مد نوشتيم و اينكه قرار است ايران چگونه دور بخورد. از تونل زيردريايي قطري ها گفتيم كه قرار است سر از بندرعباس خودمان در بياورد.

امید اسماعیلی - به هر روي، از انواع پروژه‌هاي شگرف در كشورهاي ديگر گفتيم و نوشتيم و در اين ميان، در حسرت يك تصميم كه صد سال از عمرش مي‌گذرد، مانده‌ايم و نمي‌دانيم عروس سخت‌گير ما كي از گلاب‌گيري بر مي‌گردد كه بله يا نه بگويد.
«آبراهه شمال-جنوب»‌ (ايران‌رود) يا هر اسمي كه دارد، آن آرزويي است كه دارد تن به قرن مي‌دهد و ما مي‌خواهيم قبل از مرگ، بدانيم كه اين عروس به خانه ايرانيان مي‌آيد يا نه. اجراي اين آب‌راه كه خليج را به خزر پيوند مي‌زند را نمي‌گوييم. اجراي آن با اين اوضاع، تخيل محض است؛ تصميمش را مي‌گوييم كه آيا بالاخره بعد از نزديك به صد سال، آبراهه شمال-جنوب تاييد مي‌شود يا نه؟
ما در روزنامه دریایی اقتصادسرآمد بر آنيم بار ديگر به كلنجار اين آبراهه برگرديم. براي شروع يك گفتمان دائمي و مطالبه‌گري منطقي، گزارشي از سازمان برنامه و بودجه منتشر مي‌كنيم كه در باب «تاريخچه اين آبراهه» تحقيق و تدوين شده است. اين تاريخچه را بخوانيد تا حرف‌ها و تحليل‌هاي آينده اقتصاد سرآمد را بهتر و روشن‌تر با هم درك كنيم:
تاکنون راه‌کارهای متعددی به منظور برون رفت از بحران آبی کشور و تامین آب مناطق خشک کشور از جمله انتقال آب بین حوضه‌ای، انتقال آب از دریا، انتقال آب‌های برون مرزی، افزایش بهره وری و مانند آن ارائه شده است که هر کدام از این طرح‌ها مزایا و معایب مختص خود را دارند و به صورت جداگانه در طرح ها، مقالات و پژوهش های متعددی مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفته‌اند. در این خصوص اما یکی از طرح‌های کلان و رویایی که به منظور تامین آب مناطق خشک و همچنین بهبود موقعیت ژئوپولیتیکی و ترانزیتی کشور و در نتیجه توسعه نیمه شرقی کشور در برهه های زمانی متعدد تا کنون در سطح رسانه ها و حتی بعضا تصمیم گیران و مدیران کشور مطرح می شود طرح اتصال پهنه‌های آبی شمال و جنوب کشور از طریق یک کانال قابل کشتیرانی است. موافقان چنین طرحی با بهره گیری از بحران آبی که کشور با آن مواجه شده است، سعی در القای این موضوع دارند که این کانال حتی اگر نتواند کارکرد اصلی خود را که موضوع ترانزیت بین‌المللی کالا و اتصال کشورهای آسیای میانه به آب‌های آزاد است ایفا نماید حداقل می‌تواند منبع نامحدودی از منابع آب جهت شیرین سازی و تامین آب مناطق خشک مرکزی و شرق کشور را فراهم آورد. با توجه به ابعاد گسترده ای که این طرح کلان دارد و می تواند تهدیداتی را برای سرزمین به همراه داشته باشد .
ایران رود، آبراه خلیج فارس دریای خزر، کانال لوت و دریاچه های کوبری ایران، نام ایده ها و طرح هایی است که از دیرباز پیشنهاد اتصال دریای خزر را از طریق کانالی قابل کشتیرانی به آب‌های آزاد در جنوب کشور مطرح نموده اند و برخی از این ایده طرح‌ها، نوید ایجاد دریاچه‌هایی مصنوعی در دل کویرهای ایران را می دهد.
طرح‌های اتصال خزر به خلیج فارس در نگاه اول می‌تواند منافع ژئوپلیتیکی ،اقتصادی امنیتی و اقتداری را برای ایران به ارمغان آورد این ایده از یک قرن پیش در روسیه مطرح بوده است و یکی از آرزوهای دیرینه روس‌ها به شمار می‌رود و منافعی زیادی نیز برای روسیه دارد.
در ایران برای اولین بار در سال ۱۳۴۶ این ایده توسط آقای هومن فرزاد در کتاب «پروژه» «دریاچه‌های کویری ایران» ارائه گردیده است، این ایده موافقان و مخالفان متعددی دارد. موافقان طرح به بهبود موقعیت ژئوپلیتیکی ،ایران افزایش درآمدهای ناشی از تجارت در کانال، ایجاد اشتغال، اتصال آسیای میانه به آب‌های آزاد و در نتیجه کسب درآمد ترانزیتی برای کشور بهبود آب و هوای ایران کاهش هزینه حمل و نقل داخلی کالا گسترش شیلات در حاشیه کانال ایجاد شهرهای بندری حاشیه کانال، تامین آب مورد نیاز کشور و مواردی از این دست به عنوان فواید ایجاد کانال بر می شمارند. از طرفی، طرح این ایده مخالف های جدی نیز دارد مخالفان عمدتا بر عدم تاثیر آب‌های انتقالی بر آب و هوا از بین رفتن اراضی مستعد کشور در مسیر کانال نفوذ آب شور دریا به سفره های آب شیرین زیرزمینی نابودی اکوسیستم دریای خزر و سایر اکوسیستم‌های داخلی امکان نفوذ لجستیکی نظامی بیگانه، هزینه‌های بسیار بالای احداث و نگهداری و پیچیدگی ‌های فنی اجرا تاکید دارند. هدف این بخش از گزارش حاضر این است که ضمن بررسی کارشناسی در خصوص مزایا و معایب این طرح به گمانه زنی‌های غیر کارشناسی در این خصوص پایان دهد.

تاریخچه مختصر ایده اتصال پهنه های آبی شمال و جنوب کشور
آرزوی دیرینه ساخت کانال و انتقال آب بین دو پهنه دریایی به ۲۵۰۰ سال پیش باز می گردد. در فرمان داریوش بزرگ برای حفر کانال سوئز آمده است:
داریوش شاه گوید من پارسی هستم از پارس مصر را گرفتم من فرمان حفر این ترعه را دادم از رودخانه نیل که در مصر جاری است تا دریایی که به پارس می رود. پس از آن این ترعه حفر شد چنان که فرمان دادم و کشتی‌ها از مصر از وسط این ترعه به‌سوی پارس روانه شدند. چنان‌که میل من بود.
اما موضوع اتصال دریای خزر و خلیج فارس در دهه ۹۰ قرن نوزدهم میلادی مطرح شد. از دهه ۹۰ قرن نوزدهم میلادی، طرح کانال کشتیرانی خزر خلیج فارس تا حد زیادی نقش تعیین کننده ای بر میزان سطح روابط روسیه با ایران داشته است. طرح ابداعی مهندسین روسی در سال های ۱۸۸۹ تا ۱۸۹۲ میلادی ۱۲۶۸ تا ۱۲۷۱ هجری شمسی کوتاه ترین راه دسترسی روسیه به اقیانوس هند را فراهم می‌کرد بدین ترتیب اهمیت تنگه های بسفر و داردانل ترکیه کم رنگ تر می شدند ظهور چنین طرحی باعث شد تا ،انگلیس فرانسه اتریش - مجارستان و آلمان از حمایت خود نسبت به پیشنهاد روسیه در قبال بسفر و داردانل دست بردارند روسیه در سال ۱۸۷۸ - ۱۲۵۷ شمسی، پیشنهاد کرد تا برای کنترل این تنگه‌ها در امتداد سواحل، آن پایگاه‌های نظامی خود را مستقر کند. در آن هنگام بیش از نیمی از تجارت خارجی روسیه از این مسیر انجام می شد مهاجمان از همین طریق با حمایت ترکیه بارها به دریای سیاه وارد شده و در نتیجه خود را به سواحل روسیه می رساندند.
در اواخر قرن نوزدهم کمیسیون مشترک روسیه و ایران در ساخت کانال تشکیل شد که عملا کار خود را تنها در سال ۱۹۰۴ (۱۲۸۳) آغاز کرد اما طرفین نتوانستند در مورد رژیم حقوقی پروژه و کانال به توافق برسند. روسیه بر اصل حاکمیت فراسرزمینی اصرار داشت همچون حاکمیتی که آمریکا و بریتانیا در آن زمان بر روی کانال های پاناما و سوئز داشتند پیشنهاد وضع رژیم مالکیت مشترک در استفاده از کانال (مدیریت مشترک با سهم مساوی، از سوی ایران، روسیه را متقاعد نکرد چرا که در آن زمان گرایش ایرانی‌ها در طرفداری از روس‌ها به اندازه ای نبود که روسیه را مطمئن کند. لذا با اعمال رژیم ،فراسرزمینی روسیه می توانست امنیت مسیر را از نظر نظامی و سیاسی، تضمین کند. در سال ۱۹۰۸ (۱۳۸۷)، طرفین مذاکرات را به حالت تعلیق در آوردند در اینجا ترکیه و انگلیس نقش موثری در این موضوع داشتند چرا که تهران تحت فشار فزاینده در خصوص وضعیت حقوقی کانال و زمان ساخت و ساز آن قرار داشت.
وقوع جنگ جهانی اول مانع سرگیری مذاکرات ایران و روسیه بر سر این پروژه شد و در ادامه عادی سازی روابط ترکیه با روسیه، شوروی از لزوم این طرح کاست روسیه شوروی و اتحاد جماهیرشوروی طی سال های ۱۹۱۹ تا ۱۹۲۳ ( ۱۲۹۸تا ۱۳۰۲) در هنگام مقابله با آنتانت و یونان به ترکیه کمک های اقتصادی و نظامی کردند. در عوض آنکارا نیز در سپتامبر ۱۹۲۴ (۱۳۰۳) به روس ها اطمینان داد که تنگه بسفر و داردانل هرگز به ضرر منافع اتحاد جماهیر شوروی مورد استفاده قرار نگیرد از زمان مرگ مصطفی کمال آتاتورک رئیس جمهور ترکیه در نوامبر ۱۹۳۸، روند ضد شوروی هر چه بیشتر در سیاست های آنکارا به طور چشمگیری افزایش یافت. بهترین گواه مشارکت ترکیه در پروژه مشترک انگلیس و فرانسه در اجرای طرح سوخت برای مقابله با سیاست های شوروی در اواسط مارس ۱۹۴۰ (۱۳۱۹) است این طرح اجازه عبور و ورود کشتی های جنگی بریتانیا و فرانسه به دریای سیاه را شامل می شد در اواخر دهه ۱۹۳۰ ،انگلیس آلمان و ترکیه با تاثیرگذاری در سیاست خارجی تهران، باعث گردیدند تا روابط ایران و شوروی رو به سردی گرایید در نتیجه ایران حتی تصمیم گرفت تا معاهده سال ۱۹۲۱ (۱۳۰۰) دوستی ایران و روس را فسخ کند در فصل ششم این پیمان آمده بود که اتحاد شوروی در صورت مواجه با تهدید امنیتی حق ورود سربازان خود به ایران را دارد.
از آوریل ۱۹۴۱ (۱۳۲۰) ترکیه به بهانه های مختلف عبور کشتی‌های شوروی حاوی محموله های نظامی و سایر محصولات به مقصد یوگسلاوی را که تحت تجاوز نازی ها قرار گرفته بودند از تنگه بسفر و داردانل مختل و با سختی مواجه کرد. همه این ها باعث شد تا اتحاد شوروی به موضوع پروژه کانال خزر - خلیج فارس بازگردد. طرح مذکور در پائیز ۱۹۴۲ (۱۳۲۱) پس از ورود قوای نظامی شوروی و انگلیس در ماه های اوت و سپتامبر ۱۹۴۱ (۱۳۲۰) به ایران و به قدرت رسیدن محمدرضا پهلوی در تهران تکمیل شد.

ما در روزنامه دریایی اقتصادسرآمد بر آنيم بار ديگر به كلنجار اين آبراهه برگرديم. براي شروع يك گفتمان دائمي و مطالبه‌گري منطقي، گزارشي از سازمان برنامه و بودجه منتشر مي‌كنيم كه در باب «تاريخچه اين آبراهه» تحقيق و تدوين شده است. اين تاريخچه را بخوانيد تا حرف‌ها و تحليل‌هاي آينده اقتصاد سرآمد را بهتر و روشن‌تر با هم درك كنيم.در همین راستا بخش اول این نوشتار را در شماره ۱۷۵۲ روزنامه دریایی اقتصادسرآمد منتشر کردیم آنچه در ذیل می آید بخش دوم و پایانی است که با هم مرور می کنیم:
رویدادهای نگران کننده در جبهه های نبرد شوروی با آلمان تهدید حمله ترکیه به اتحاد جماهیر شوروی و نزدیک شدن نیروهای آلمانی ایتالیایی به کانال سوئز در سال ۱۹۴۲ (۱۳۲۱) نقش موثری در احیای پروژه احداث کانال خزر - خلیج فارس داشت اتحاد جماهیر شوروی و ایران از این پروژه به عنوان یک طرح متقابلا سودمند و آینده دار یاد کردند این موضوع در ۳۰ نوامبر سال ۱۹۴۳ (۱۳۲۲) در تهران طی مذاکراتی بین ژوزف استالین و محمد رضا پهلوی مورد بحث و گفتگو قرار گرفت.
در بهار ۱۹۵۳ (۱۳۳۲) اتحاد جماهیر شوروی در برابر پیچیدگی روابط با ایران وارد دوره عادی سازی روابط با ترکیه شد اما ایران از نیمه دوم دهه ۵۰ میلادی تصمیم گرفت تا از سیاست همکاری برابر با غرب و اتحاد جماهیر شوروی پیروی کند در ماههای ژوئن و جولای ۱۹۵۶ (۱۳۳۵) محمد رضا پهلوی در راس هیاتی از اتحاد جماهیر شوروی، بازدید رسمی به عمل آورد. در این سفر طرفین یک سری توافقنامه اقتصادی به امضا رساندند. علاوه بر این در جلسه نیکلای بولگانین رئیس وقت شورای وزیران اتحاد جماهیر شوروی با پهلوی طرفین به اهمیت ویژه مطالعه و احداث پروژه کانال کشتیرانی دریای خزر – خلیج فارس اشاره کردند اما اشاره به این بند در اعلامیه نهایی مذاکرات حذف شد.
از نیمه دوم سال ۱۹۶۰(۱۳۳۹) شروع به کاهش تعرفه های ترانزیت محموله‌های شوروی از تنگه های بسفر و داردانل کرد. این تصمیم برای اتحاد جماهیر شوروی بسیار مهم بود چرا که در سال ۱۹۶۰، حداقل ۵۰ درصد از سالانه صادرات نفت شوروی از این مسیر منتقل می شد ،به علاوه اجرای پروژه ساخت کانال، نیاز به منابع مالی و فنی عظیمی داشت که تخصیص آن ها برای اتحاد جماهیر شوروی دلایل اقتصادی داخلی و خارجی آن زمان، بسیار مشکل ساز شده بود.
در سال ۱۹۶۲ (۱۳۴۱) اتحاد جماهیر شوروی و ایران کمیسیون مطالعه احداث کانال را تشکیل داده که لئونید برژنف، صدر هیات رئیسه اتحاد جماهیر شوروی در طول سفر خود به تهران در نوامبر ۱۹۶۳ (۱۳۴۲) در جریان پیشنهادات این کمیسیون قرار گرفت از همان زمان بود که طرفین با ایجاد یک چارچوب قانونی برای اجرای این پروژه موافقتنامه استفاده مشترک از منابع آبی و رودخانه های مرزی و توسعه ترانزیت کالاهای ایرانی از طریق خاک اتحاد جماهیر شوروی و کالاهای اتحاد جماهیر شوروی از طریق خاک ایران را به امضا رساندند.
در ژوئن ۱۹۶۵ (۱۳۴۴) در هنگام بازدید محمدرضا پهلوی از اتحاد جماهیر شوروی طرفین برای سرعت بخشیدن به توسعه این پروژه توافق کردند اما باز هم در اعلامیه نهایی اشاره ای به این نکته نشد. در پی بازدید الکسی کاسیگین نخست وزیر اتحاد جماهیر شوروی به تهران در ماه آوریل ۱۹۶۸ (۱۳۴۷)، گزینه اولیه ساخت کانال مورد بررسی قرار گرفت طرفین بار دیگر این پروژه را مورد تائید قرار دادند. 
همه این مسائل باعث شده بود تا ایران و اتحاد جماهیر شوروی از سرعت بخشیدن به این طرح بکاهند. در هنگام سفر محمدرضا پهلوی به مسکو در اکتبر ۱۹۷۲ (۱۳۵۱) و بازدید کاسیگین از تهران در مارس ۱۹۷۳ (۱۳۵۲) طرفین دوباره خارج از اعلامیه مشترک به داشتن منافع متقابل در پروژه کانال اشاره و رسیدن به یک سری از پارامترهای فنی توصیه کردند طرفین موفق به توسعه اساس قانونی و فنی برای احداث کانال شده، اتحاد جماهیر شوروی و ایران برنامه همکاری اقتصادی و علمی فنی در ۱۵ سال آینده و تفاهم نامه تشویق متقابل در سرمایه گذاری را به امضا رساندند.
در همان سال ها در پی نشست‌های مکرر سران آمریکا و ایران ایالات متحده اعلام کرد که این پروژه در بلند مدت بر ضد منافع آمریکا و متحدان آن در ناتو است عربستان سعودی نیز از این موضع حمایت کرد. در صورتی که عراق طرفدار اجرای این پروژه شد چرا که این کانال کوتاه ترین مسیر دستیابی عراق به اتحاد جماهیر شوروی بود. حمایت از این موضع به بغداد کمک کرد تا برای عادی سازی روابط با مسکو موافقتنامه دوجانبه دوستی و حسن همجواری را در سال های ۱۹۷۴ (۱۳۵۳) و ۱۹۷۵ (۱۳۵۴) به امضا برساند.
در آن دوران ایران برای حفظ منافع مشترک با آمریکا که مشتری ۷۰ درصد از صادرات نفت ایران به آمریکا بود و ۴۰ درصد از سهم سرمایه گذاری های خارجی در ایران متعلق به ایالات متحده بود از پیگیری این موضوع کناره گرفت. از طرفی دیگر کالاهای آمریکایی حداقل ۶۰ درصد از نیازهای نیروهای مسلح ایران در سلاح و مهمات را پوشش می داد و به طور کلی سهم کشورهای عضو ناتو در تامین ارتش ایران به ۸۵ درصد می رسید.
برای اتحاد جماهیر شوروی و ایران طرح ساخت کانال اتصال دریای خزر به خلیج فارس به منظور مقابله با فعالیت های ایالات متحده و ناتو می توانست فوق العاده سودمند باشد اما جنگ ایران و عراق، اجرای این پروژه را برای دوره نامحدودی به تعویق انداخت. کانال خزر - خليج فارس نه تنها روسیه بلکه دیگر کشورهای شوروی سابق و اروپا را به اقیانوس هند متصل می کند. این مسیر تا دو برابر از مسیر فعلی تنگه های ترکیه، کوتاه تر است. 
بعد از انقلاب اسلامی ایران طرح اتصال دریای خزر و خلیج فارس مسکوت ماند تا این که در سال های ۱۳۷۴ تا ۱۳۷۶ برای اولین بار مطالعاتی اجمالی در خصوص اتصال پهنه آبی شمال و جنوب کشور انجام شد. پیرو دستور ریاست جمهوری وقت به وزارت جهاد سازندگی در پاییز سال ۱۳۷۴ توافق نامه مطالعات امکانپذیری مقدماتی طرح 
آبراه «خلیج فارس - دریای خزر» فی مابین وزارت جهاد سازندگی و دفتر ریاست جمهوری تنظیم و پس از ابلاغ در اسفند ماه ۱۳۷۴ مطالعات از ابتدای سال ۱۳۷۵ آغاز شد در طی این مطالعات ۶ کمیته علمی شامل کمیته عمران، کمیته هیدرولیک و منابع آب زمین شناسی تاسیسات مکانیکی و برقی محیط زیست و کمیته اقتصادی اجتماعی متشکل از بیش از ۱۳۰ کارشناس تشکیل گردید در طی انجام مطالعات یک تیم کارشناسی از نمونه آبراه های مصنوعی ساخت بشر در ۸ کشور روسیه ،چین ،کانادا ،قزاقستان ترکمنستان ،سوئد بلژیک، آلمان بازدید به عمل آوردند. در سال ۱۳۷۵ و در خلال بازدید از کانال های روسیه این کشور از پیشنهاد ایران استقبال کرده، اما آن را به مطالعه بیشتر زیست محیطی این پروژه منوط کرد چرا که این پروژه می توانست محیط زیست دریای خزر را با خطر مواجه کند طرفین توافق کردند که کارشناسان، ایرانی با تجربه و دانش روسیه در ساخت و مهندسی فنون و تجهیزات آبی آشنا شوند لذا هیات ایرانی از کانال های دریای سفید بالتیک ولگا بالتیک و ولگا دن، بازدید کردند.
در سال ۱۳۷۵ و همزمان با مطالعه طرح توسط کارشناسان، داخلی روسیه و ایران گروه کارشناسی مشترک و مجزایی را برای مطالعه مسیر آبی، ایران، ایجاد نمودند کمیته داخلی ۳ مسیر شرقی میانی و غربی را پیشنهاد دادند و کمیته مشترک نیز یک مسیر شرقی را معرفی نمود. در نهایت ۴ مسیر مختلف در خاتمه مطالعات پیشنهاد گردیده است که یکی از گزینه های مسیر شرقی به عنوان گزینه بهینه معرفی شده است و سایر تحلیل های اقتصادی اجتماعی زیست محیطی، حمل و نقل و ... روی این مسیر انجام شد.
با توجه به مطالب مذکور حفظ وابستگی روسیه به تنگه های بسفر و داردانل ترکیه یکی از اهداف استراتژیک غرب در منطقه است به همین دلیل آمریکا در سال ۱۹۹۷ (۱۳۷۶) و همزمان با جدی شدن مطالعات کانال، طرح اتصال دریای خزر به خلیج فارس را در فهرست تحریم های خود علیه ایران قرار داد شرکت ها و کشورهایی هم که در نظر داشتند در این پروژه به ایران کمک کنند به مجازات های مالی و اقتصادی گرفتار می شدند. اگر چه اکنون ایالات متحده، تحریم ها علیه ایران را لغو کرده است اما هنوز معلوم نیست که آیا ممنوعیت مشارکت شرکت های خارجی در این پروژه نیز لغو شده است یا خیر.
با توجه به موارد ذکر شده ،فوق خلاصه تاریخچه ایده اتصال پهنه های آبی شمال و جنوب کشور در زیر لیست شده است.
۱۲۶۸ : توسط مهندسین روسی این ایده مطرح شد.
۱۲۸۳ کمیسیون مشترک ایران و روسیه تشکیل شد.
۱۲۸۷ با فشار ترکیه و انگلیس مذاکرات تعلیق شد. 
۱۳۲۰ ترکیه عبور کشتیهای روسی را از تنگه بسفر و داردانل مختل کرد.
 ۱۳۲۱ ایران و روسیه به مذاکرات در خصوص آبراه بازگشتند.
۱۳۴۱ کمیسیون مطالعه احداث کانال تشکیل در ایران شد. 
۱۳۵۲ برنامه همکاری اقتصادی و علمی فنی و تفاهم نامه تشویق متقابل در سرمایه گذاری جهت احداث کانال امضاء شد.
۱۳۵۴ ایران به دلیل حفظ منافع مشترک با آمریکا از موضوع کناره گرفت. 
۱۳۷۴ تا ۱۳۷۶ مطالعات ابراه خلیج فارس دریای خزر به دستور رئیس جمهور وقت توسط وزارت جهاد سازندگی انجام پذیرفت.
۱۳۷۶ تحریم طرح توسط ایالات متحده آمریکا به منظور مجازات شرکت هایی که قصد سرمایه گذاری در طرح آبراه داشتند.