اقتصاد دریا - تون ماهیان از راسته پرسی فورم و خانواده اسکمبریده، دارای 15 جنس و 52 گونه بوده می باشد. همه اعضای خانواده تون ماهیان دریایی و پلاژیک بوده و در ناحیه میانی آب در لایه بالایی (ازسطح تا عمق300 متر) زندگی می کنند و گاهی مهاجرتهای مهم غذایی یا تولید مثلی انجام میدهند.
شکل 1: تون ماهی زرد باله (گیدر)
تون ماهیان: تون ماهيان جزء ماهيان مهم اقتصادي براي اكثر كشورهابوده و با ارزشترين آبزيان اقتصادي از نظر صيد صنعتي در آبهاي جهان هستند. بطور کلی تعداد ذخایر تون ماهیان تجاری در جهان را 23 ذخیره می داند که گونهها را بصورت اقیانوس مورد بررسی قرار می دهند، بطور مثال در مورد ماهی گیدر بدین صورت است که ماهی گیدر اقیانوس هند، ماهی گیدر اقیانوس اطلس، ماهی گیدر شرق اقیانوس آرام و ماهی گیدر غرب و مرکز اقیانوس آرام می باشد. صيد تون ماهيان در دنيا، عمدتاً در آسيا بهخصوص اندونزی به عنوان توليدكنندگان اصلي صورت گرفته و ساير كشورهاي مهم در صيد تون ماهيان در آسيا شامل ایران، ویتنام، ژاپن و فیلیپین هستند. كشورهاي اسپانيا و فرانسه در قاره اروپا و همچنین کشورهای اکوادور و ایالات متحده در قاره آمریکا، كشورهاي مهم در صيد تون ماهيان به حساب میآیند.
تون ماهی باله زرد یا گیدر :
رده بندی، زیست شناسی: کلاس (رده): Actinopterygii - راسته: Perciformes - خانواده: Scombridae - نام انگلیسی: En - Yellowfin tuna (3Alpha Code: YFT) مترادف: Scomber albacores Lacepede, 1800
زیستگاه: گونه گرمسیر و نیمه گرمسیری با مهاجرتهای وسیع، در عرضهای 59 شمالی و 48 درجه جنوبی که در آبهای ساحلی و اعماق تا 250 متر وجود داشته (معمولاً 1 تا 100 متر) و گونه سطحزی با مهاجرت دریایی (اوشنودرموس) و دمای ترجیحی 15 تا 31 درجه سانتیگراد میباشد.
پراکنش: در سرتاسر مناطق گرمسیر و نیمه گرمسیر به جز دریای مدیترانه دیده میشوند.(شکل 2)
پراکنش در ایران: دریای عمان.
شکل 2: پراکنش ماهی گیدر در جهان
زیست شناسی:
تون ماهی زرد باله گونهای اپیپلاژیک مهاجر مناطق گرمسیر و نیمه گرمسیر که در تمای اقیانوسها (آرام، اطلس و هند) دیده میشود. در اعماق تا 250 متر وجود داشته (معمولاً تا اعماق 100 متر) و بالغین به اعماق بالاتر و نواحی دورتر از ساحل تمایل دارند (برعکس نابالغین). حرارت ترجیحی آنها بین 15-31 درجه سانتیگراد بوده و حداکثر طول 239 سانتیمتر (معمولاً حدود 150 سانتیمتر)، حداکثر وزن 200 کیلوگرم و حداکثر سن 9 سال برای این گونه گزارش شده است. یک گونه اقیانوسی در بالا و پایین ترموکلاین، تشکیل گله براساس اندازه بوده و گلههای تک گونه یا چند گونه را تشکیل میدهند. گاهی با پروپوزها گلههای بزرگ را تشکیل داده و متمایل با اجسام شناور در سطح آب دیده میشوند. تخم و لارو پلاژیک داشته و در عرضهای کم در سرتاسر طول سال تخمریزی داشته و در عرضهای بالا محدود به فصل تابستان است. به اکسیژن حساس بوده و زیر لایه ترموکلاین دیده نمیشوند. در ايران اين ماهي به نام گيدر موسوم است. تون زرد باله از نظر اندازه، دومين گونه بزرگ تون ماهيان است. بدن آن بهشدت دوكي شكل است و عمیقترین قسمت آن در زير اولين باله پشتي قرار دارد و بهطور قابل توجهی به طرف ساقه دمی شیبدار شده است. دارای دو باله پشتی است. در ماهیان بالغ، دومین باله پشتی و باله مخرجي (مستقيماً زير باله دوم پشتي) بسيار بلند است و در نمونههای بزرگتر، طویلتر نيز میگردد. باله سينهاي نيز در مقايسه با ساير گونهها، كاملاً بلند است و به فاصله بين دو باله پشتي میرسد. ساقه دمي كاملاً استوانهاي شكل و داراي سه سري کیل است. داراي 7 تا 10 بالچه پشتي و شكمي است. نواري از فلسهای بزرگ بهصورت دايرهاي در اطراف بدن و پشت سر وجود دارد و فلسها در قسمت سينهاي وجود ندارند. اين ماهي داراي چشمان كوچك و دندانهاي مخروطي و كيسه شنا میباشد. رنگ بدن اين گونه، در قسمت بالا و پشت به رنگ آبي تيره متاليك يا سبز تيره است درصورتيكه شكم و قسمتهای پایينتر سفيد نقرهاي است كه توسط تعداد زيادي خطوط عمودي قطع میشود. شايد مشخصترین خطوط، نوار طلايي است كه در طرفين ماهي وجود دارد، دومين باله پشتي، باله مخرجی و بالچهها به رنگ زرد روشن هستند و حاشيه بالچهها نوار باريكي از رنگ سياه دارد. در حقيقت نام اين ماهي به دليل رنگ زرد روشن بالههای نرم پشتي و مخرجي آن است. بالههای پشتي و مخرجي آن با افزايش سن ماهي، طویلتر میشوند. بالههای سینهای بلند آن تا مخرج کشیده میشوند. دومین باله پشتی و بالههای مخرجی در بالغین بلندتر هستند. انـدازه ماهـي در تشكيل گله، چه بهصورت تك گونـهاي و چه بهصورت چنـد گونـهاي، بسيار مهم و عامل تعيينكننده میباشد. گيـدرهاي بزرگ همراه با دلفینها گله تشكيل میدهند و جذب اجسام شنـاور روي آب میشوند كه ادوات جلبكننده ماهي يا FADs ناميده میشوند. از ماهـي، سختپوستان و اسكوئيد تغـذيـه میکند. اين ماهـي حساسيت شـديدي نسبت به كمبود اكسيژن دارد و در نـواحـي گرمسيري در عمـق بيـش از 250 متر صيـد گيـدر مشاهده نشـده اسـت. تخمريزي در تمـام طـول سـال به صورت مقطعي انجام میشود و داراي يـك اوج تخمريـزي تابستانـه یا بهاره میباشد. از تـورهاي محاصرهاي نظيـر پرساين براي صيـد گلههایی كه نـزديك سطـح هستند اسـتفاده میشود. عمدتاً بهصورت منجمـد، تـازه، كنسـرو شـده و دودي به فروش میرسد و براي ساشیمـي از ارزش بالايـي برخـوردار است.
تغذیه:
این گونه گوشتخوار بوده و ماهی، سختپوستان و نرمتنان در تغذیه آن زیاد دیده شده و سطح غذایی 4/4 میباشد. لاروها و نوزادان اين ماهي در آبهای سطحي میمانند، درصورتيكه بزرگسالان در اعماق بيشتر يافت میشوند. تون زرد باله در تمامي مراحل زندگي يك شکارچي فرصتطلب بوده و از هر شكاري كه در دسترس باشد تغذيه میکند. اين ماهي اساساً در طول روز تغذيه میکند. لاروها از سختپوستان زئوپلانكتوني و نوزادان از جوامع اقيانوسي اپيپلاژيك يا مزوپلاژيك يا مراحل بعد از لاروي و يا مراحل قبل از لاروي موجودات وابسته به كف يا جزاير مرجاني تغذيه میکنند. بزرگسالان از سختپوستان، سرپايان (اختاپوس، اسكوئيد و غيره) و ماهي تغذيه میکنند. همچنين در آبهای سواحل غربي كاليفرنيا، مكزيك و جنوب كاليفرنیا، خرچنگ قرمز شناگر و آنچوي نيز بخشهای مهمي از تغذيه اين ماهي را به خود اختصاص میدهند.
روش صید:
صید تجاری به وسیله تور پرساین، تور گوشگیر و رشته قلاب طویل صورت میگیرد. ابزار صیادی عمده صید ماهی گیدر در اقیانوس هند در شکل شماره 3 نمایش داده شده و به ترتیب تور پرساین (35 درصد)، تور گوشگیر (17 درصد) و رشته قلاب طویل (16 درصد) از کل میزان صید در اقیانوس هند را شامل میگردد. کشورهای اتحادیه اروپا با حدود 22 درصد از صید کل (کشور اسپانیا (14 درصد) و فرانسه (8 درصد)، مالدیو (13 درصد) و ایران (11 درصد) در اقیانوس هند، بیشترین بهرهبرداری این گونه را دارا هستند. حداکثر محصول پایدار این گونه در اقیانوس هند (339-436) 403 هزار تن در نظر گرفته شده (سال 2020) و بهنظر میرسد در حال حاضر در کشور با اضافه برداشت از این گونه مواجه هستیم.
شکل 3: ابزار صیادی عمده صید ماهی گیدر در اقیانوس هند
ارزش اقتصادی:
این گونه دارای ارزش تجاری زیادی بوده و صید آن در سالیان اخیر بهشدت افزایش داشته است. در بين گونههای تون ماهيان، لاروتون زرد باله از طريق فقدان رنگدانه بر روي دم و حضور يك لكه سياه در زير چانه شناسايي میشود. لاروتون زرد باله سريعاً رشد میکند و به وزن تقريبي 4/3 كيلوگرم در طي 18 ماه و 5/63 گيلوگرم در طي 4 سال میرسد. از نظر بیولوژیکی، رشد این ماهی در طی دو مرحله صورت میگیرد: یک مرحله رشد کند که تا حدود 65 سانتیمتر میرسد و یک مرحله رشد سریع که به بالاترین حد رشد رسیده و این ماهی توانایی رسیدن به وزن 180 کیلوگرم را نیز دارد. زیستگاههای این ماهی بر طبق مراحل مختلف رشد متغیر است که ناشی از تغییرات در ظرفیتهای هیدرودینامیکی و هیدرواستاتیکی رخ داده در این ماهی در طی دوره رشد میباشد. اين ماهي توانايي مهاجرت در مسافتهای طولاني را دارد و به سمت آبهای با دماي مناسب میرود. درجه بالايي از همجنسخواري بهصورت تغذيه بزرگسالان از نوزادان در بين اين گونه، در آبهای جنوب فیلیپین مشاهده شده است. شكارچيان لاروها و نوزادان تون زردباله، شامل پرندگان دريايي، پروپوئيزها، ماهیها و ساير جانوران هستند و شكارچيان بزرگسالان تون زردباله، شامل پستانداران دريايي و کوسهها هستند. تونهای زردباله بزرگتر (بيش از 100 پوند وزن) به چندين دليل ارزش بيشتري از ماهيان كوچكتر این گونه دارند:
گوشت اين ماهي بهطور گسترده بهصورت تازه، كنسرو شده، منجمد، فيله و دودي كاربرد دارد و بهصورت خام مورد استفاده قرار میگیرد (مخصوصاً براي تهيه ساشیمی) و همچنين براي سرخ كردن و كباب كردن نيز بسيار مناسب است. به دليل طعم ملايم و بافت نرم آن، اين ماهي داراي طرفداران زيادي است. ارزش غذایی مختلف در 100 گرم گوشت ماهي تون زردباله به این صورت است: كالري 108، چربي كل 95/0 گرم، كل اسيدهاي چرب اشباع 235/0 گرم، كلسترول 45 ميليگرم، سلنيوم 5/36 ميكروگرم، سديم 37 ميليگرم، پروتئين 38/23 گرم و فاقد هر گونه كربوهيدرات میباشد.
میزان صید در ایران و جهان:
میزان صید ماهی گیدر از حدود 20 هزار تن (بیش از 32 درصد صید تون ماهیان آبهای جنوب) در سال 1376 به حدود 44 هزار تن (حدود 16 درصد صید تون ماهیان آبهای جنوب) در سال 1400 رسیده است (اداره آمار و اقتصاد صید، معاونت صید سازمان شیلات ایران). استان سیستان و بلوچستان دارای بیشترین میزان صید ماهی گیدر در آبهای جنوب کشور است (بیش از 80 درصد). میزان صید جهانی این گونه حدود 5/1 میلیون تن بوده (رتبه دوم صید تون ماهیان در جهان و رتبه هشتم میزان صید گونههای جهان در سال 2020) و نزدیک 22 درصد صید تون ماهیان در جهان را شامل شده و غرب اقیانوس آرام (41 درصد)، اقیانوس هند (29 درصد) و اقیانوس اطلس (10 درصد) دارای بیشترین میزان صید آن هستند. وضعیت ذخیره این گونه در اقیانوس آرام به رنگ سبز (کمتر بهرهبرداری شده)، اقیانوس اطلس به رنگ زرد (بهرهبرداری کامل) و در اقیانوس هند به رنگ قرمز (بهرهبرداری بیش از حد) میباشد(شکل 4 الف، ب، ج).
شکل 4- الف) میزان صید ماهی گیدر در جهان (2019-1950)
شکل 4- ب) میزان و نسبت صید ماهی گیدر به تون ماهیان در ایران
شکل 4- ج) میزان صید ماهی گیدر در ایران (استان س و ب= سیستان و بلوچستان)
شاخصههای زیستی:
با مقایسه شاخصههای زیستی تون ماهی زردباله و مطالعات دیگر آن در نقاط مختلف جهان بهنظر میرسد نواحی غربی اقیانوس هند دارای تون ماهیان زرد باله با طول بینهایت و ضریب رشد کمتری نسبت به نواحی شرقی اقیانوس بوده و همچنین روند طول بینهایت و ضریب رشد این گونه در دریای عمان طی دو دهه گذشته نشاندهنده آن است که این گونه با کاهش طول بینهایت و افزایش ضریب رشد مواجه بوده است که این تغییرات میتواند دلایل متعددی داشته باشد؛ و از جمله دلایل آن افزایش صید و فشار صیادی طی دوره یاد شده باشد. تفاوتهای موجود در طول بينهايت و ضريب رشد متأثر از تفاوتهای اكولوژيكي هر ناحيه ميباشد.
جدول 1: مقایسه شاخصههای زیستی تون ماهی زرد باله در نقاط مختلف جهان
منبع |
منطقه |
L∞ |
K |
to |
A |
Maldeniya and Joseph (1986) |
جنوب و غرب سریلانکا |
178 |
47/0 |
2/0- |
3/6 |
Anonymous (1987) |
سوماترا |
175 |
5/0 |
- |
6 |
John and Reddy (1989) |
سواحل غربی هندوستان |
175 |
29/0 |
- |
3/10 |
Chantawong, (1998) |
سواحل شرقی هندوستان |
194 |
66/0 |
27/0- |
1/11 |
Tantivala (2000) |
سواحل شرقی هندوستان |
185 |
34/0 |
003/0- |
- |
Kaymaram et al. (2000) |
دریای عمان (ایران) |
189 |
42/0 |
23/0- |
- |
Somvanshi et al. (2003) |
دریای عرب |
193 |
2/0 |
- |
- |
Ramalingam et al. (2012) |
دریای نیکوبار (هند) |
173 |
39/0 |
09/0- |
6/7 |
Prathibha et al. (2012) |
سواحل شرقی هندوستان |
197 |
3/0 |
11/0- |
1/10 |
Kaymaram et al. (2014) |
دریای عمان (ایران) |
183 |
45/0 |
18/0- |
5/6 |
هاشمی و همکاران، 1399 |
دریای عمان (ایران) |
165 |
54/0 |
17/0- |
91/4 |