چشم‌انداز «فقر آبی» در دشت‌های ایران
شروع سال۱۴۰۴ با افت شدید ذخایر سدهای مختلف در کشور همراه بوده و بررسی وضعیت بارش‌ها و ذخایر سدها در شروع سال طی سال‌های اخیر، نشان‌دهنده وضعیت تشدید خشکسالی‌ها در تهران و بسیاری از استان‌های ایران است. از طرف دیگر، برخی گزارش‌های رسمی منتشرشده نشان می‌دهد که پرشدگی سدهای کشور نسبت به سال‌های گذشته شرایطی به نسبت بحرانی‌تری را در پیش دارد.
به گزارش اقتصاددریایی، کارشناسان معتقدند که سال آبی۱۴۰۴ ـ ۱۴۰۳ یکی از خشک‌ترین سال‌های آبی نیم‌قرن اخیر لقب گرفته است و به‌تبع کاهش بارش‌ها در نقاط مختلف کشور، ذخایر اغلب سدهای بزرگ و مهم در تأمین آب‌شرب و کشاورزی با کاهش محسوس نسبت به سال گذشته و سال‌های نرمال (متوسط درازمدت) مواجه شده است.
مرور جدیدترین شاخص‌های بخش آب کشور نشان می‌دهد که اگرچه امروز در شرایط پرچالشی در بخش آب هستیم، اما اگر اصلاح روند چندین دهه گذشته، با عزم ملی و به فوریت در دستور کار قرار نگیرد، آب به بحران آینده کشور تبدیل خواهد شد. از مجموع ۳۱استان کشور، بارش‌ها در ۲۷استان زیر نرمال و تنها در ۴استان در شرایط نرمال است. در ۱۶استان کشور بارش‌ها بیش از ۳۰درصد نسبت به شرایط نرمال کمتر است و از این بین، بارش‌ها در ۳استان بیش از ۵۰درصد افت کرده است.
در ۳۰سال گذشته حدود ۳۰میلیارد مترمکعب از منابع آب تجدیدشونده کشور کاهش یافته است و این کاهش منابع آب تجدیدشونده، به‌طور متوسط سالانه حدود یک‌میلیارد مترمکعب بوده که رقم بسیار بزرگی است. منابع آبی به دوبخش تجدیدپذیر و تجدیدناپذیر تقسیم‌بندی می‌شوند؛ منابع آب تجدیدپذیر منابعی است که یک حوضه آبی طی چرخه آبی سالانه توانایی بازیابی آن را دارد. این منابع تجدیدشونده، متأثر از تغییرات اقلیمی و تکرار دوره‌های خشکسالی، کاهش می‌یابند؛ همان اتفاقی که برای کشور ما رخ داده است. منابع آبی تجدیدشونده ایران در ۳۰سال گذشته از ۱۳۰میلیارد مترمکعب در سال به حدود ۱۰۰میلیارد مترمکعب کاهش یافته و به‌عبارتی، این کاهش منابع آب تجدیدشونده، به‌طور متوسط سالانه حدود یک‌میلیارد مترمکعب بوده که رقم بسیار بزرگی است.
از نظر بارش برف و ذخایر برفی نیز وضعیت مطلوبی نداریم و با کاهش عجیب و شدید ذخایر برفی نسبت به سال قبل و سال‌های نرمال مواجهیم. درصد پوشش برف کشور در زمان حاضر حدود ۰.۵۴درصد است؛ این درحالی است که آمار متوسط ۲۱ساله در زمان مشابه ۲.۰۲درصد و روز مشابه سال قبل ۱.۴۹درصد بوده است. در واقع از نظر درصد پوشش برف، با کاهش ۷۳درصدی نسبت به متوسط ۲۱ساله و کاهش ۶۳درصدی نسبت به سال قبل مواجهیم.
وضعیت خالی ماندن ظرفیت سدها
در ۲۰۵روز ابتدایی سال آبی جاری (از ابتدای مهرماه۱۴۰۳ تا بیست‌وپنجم فروردین‌ماه۱۴۰۳) در مجموع ۱۵میلیارد و ۵۴۰میلیون مترمکعب آب وارد سدهای ایران شده که نسبت به ورودی ۲۳میلیارد و ۸۹۰میلیون مترمکعبی آب به سدها در مدت مشابه سال آبی گذشته، کاهشی ۳۵درصدی داشته است. در زمان حاضر با وجود ۲۶میلیارد و ۱۸۰میلیون مترمکعب آب ذخیره‌شده در سدهای کشور، ۵۱درصد ظرفیت مخازن سدها پُر و ۴۹درصد این ظرفیت خالی است. میزان ذخایر آبی سدها در روز بیست‌وپنجم‌فروردین۱۴۰۳ بالغ بر ۳۱میلیارد و ۸۰میلیون مترمکعب بود که مقایسه این رقم با حجم فعلی ذخایر آبی سدها، نشان‌دهنده کاهش ۱۶درصدی است.
شروع «فقر آبی» در بخش وسیعی از ایران
سرانه آب تجدیدشونده کشور نشان‌دهنده درگیر بودن ایران با تنش آبی است. نکته حائز اهمیت این است که این سرانه نیز به‌طور متوازن و یکسان در نقاط مختلف کشور تقسیم نشده است و برخی نقاط کشور، تنش آبی شدیدتری را تجربه می‌کنند و برخی نقاط کشور از مرحله تنش آبی عبور کرده و وارد مرحله فقر آبی شده‌اند. در بخش منابع آبی، آب مورد نیاز شرب و کشاورزی از دومنبع سطحی (ذخایر سدها) و زیرزمینی تأمین می‌شود. منابع سطحی که به‌طور مستقیم به میزان بارش‌ها وابسته است و منابع زیرزمینی نیز طی سال‌ها برداشت بی‌رویه با افت شدید مواجه شده و حتی برداشت‌ها به منابع غیرتجدیدشونده تسرّی داده شده است.
در نتیجه برداشت‌های بی‌رویه، افت سطح منابع زیرزمینی آب موجب شده است از مجموع ۶۰۹دشت کشور، هم‌اکنون ۴۲۲دشت محدوده ممنوعه و ممنوعه بحرانی باشد، درواقع ۷۰درصد پهنه کشور جزو مناطق ممنوعه و ممنوعه بحرانی از منظر برداشت از منابع زیرزمینی آب محسوب می‌شوند. با ادامه روند برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، شمار دشت‌های ممنوعه در ایران به شکلی نگران‌کننده در حال افزایش است؛ یعنی برداشت از منابع آب زیرزمینی در این مناطق یا ممنوع شده است یا در آستانه فروپاشی قرار دارد.
دشت‌های ممنوعه به مناطقی گفته می‌شود که سطح آب زیرزمینی آن‌ها به‌شدت کاهش یافته است و برداشت بیشتر از این منابع، خطراتی جدی مانند فرونشست زمین، خشک‌شدن قنات‌ها و تخریب کشاورزی را به همراه دارد. در این دشت‌ها، وزارت نیرو صدور مجوز جدید برای حفر چاه را ممنوع کرده و حتی در برخی موارد، دستور به پلمب چاه‌های غیرمجاز داده است.
در زمان حاضر، ۳۵۹دشت از مجموع ۶۰۹دشت کشور با فرونشست زمین مواجه‌اند. استان‌هایی مانند اصفهان، فارس، خراسان‌رضوی، کرمان و یزد در صدر لیست دشت‌های ممنوعه قرار دارند. به‌طور مثال، دشت مهیار در استان اصفهان و دشت رفسنجان در کرمان، به‌دلیل برداشت بی‌رویه برای کشاورزی پسته، اکنون با خطر شدید فرونشست زمین روبه‌رو هستند. فرونشست زمین که در برخی مناطق تا ۳۰سانتی‌متر در سال گزارش شده است، نه‌تنها زیرساخت‌ها را تهدید می‌کند، بلکه می‌تواند منجر به مهاجرت روستائیان، کاهش تولید کشاورزی و افزایش نرخ بیکاری در این مناطق شود.
کسری ۱۵۰میلیارد مترمکعبی منابع زیرزمینی
برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی موجب شده است فراتر از ظرفیت تجدیدشوندگی آبخوان‌ها برداشت صورت گیرد و سال‌به‌سال به کسری تجمعی آبخوان اضافه شود تا جایی که به رقم عجیب و بزرگ ۱۵۰میلیارد مترمکعبی رسیده‌ایم. در زمان حاضر به‌طور متوسط سالانه ۸۰میلیارد مترمکعب آب در بخش کشاورزی، ۹میلیارد مترمکعب در بخش شرب و ۳.۷میلیارد مترمکعب در بخش صنعت مصرف می‌شود. بخش کشاورزی بزرگ‌ترین مصرف‌کننده آب کشور است. براساس برنامه هفتم توسعه باید مصرف آب کشاورزی به ۶۵میلیارد مترمکعب و بر اساس سند ملی دانش‌بنیان امنیت غذایی به ۵۱.۶میلیارد مترمکعب کاهش یابد که برای تحقق این هدف‌گذاری‌های مهم، اصلاح الگوی کشت یک حلقه مفقوده و اساسی است. مرور جدیدترین شاخص‌های بخش آب کشور نشان می‌دهد که اگرچه امروز در شرایط پرچالشی در بخش آب هستیم، اما اگر اصلاح روند چندین دهه گذشته، با عزم ملی و به‌فوریت در دستور کار قرار نگیرد، آب به بحران آینده کشور تبدیل خواهد شد.
مرور جدیدترین شاخص‌های بخش آب کشور نشان می‌دهد که اگرچه امروز در شرایط پرچالشی در بخش آب هستیم، اما اگر اصلاح روند چندین دهه گذشته، با عزم ملی و به فوریت در دستور کار قرار نگیرد، آب به بحران آینده کشور تبدیل خواهد شد. از مجموع ۳۱استان کشور، بارش‌ها در ۲۷استان زیر نرمال و تنها در ۴استان در شرایط نرمال است. در ۱۶استان کشور بارش‌ها بیش از ۳۰درصد نسبت به شرایط نرمال کمتر است و از این بین، بارش‌ها در ۳استان بیش از ۵۰درصد افت کرده است.
در ۳۰سال گذشته حدود ۳۰میلیارد مترمکعب از منابع آب تجدیدشونده کشور کاهش یافته است و این کاهش منابع آب تجدیدشونده، به‌طور متوسط سالانه حدود یک‌میلیارد مترمکعب بوده که رقم بسیار بزرگی است. منابع آبی به دوبخش تجدیدپذیر و تجدیدناپذیر تقسیم‌بندی می‌شوند؛ منابع آب تجدیدپذیر منابعی است که یک حوضه آبی طی چرخه آبی سالانه توانایی بازیابی آن را دارد. این منابع تجدیدشونده، متأثر از تغییرات اقلیمی و تکرار دوره‌های خشکسالی، کاهش می‌یابند؛ همان اتفاقی که برای کشور ما رخ داده است. منابع آبی تجدیدشونده ایران در ۳۰سال گذشته از ۱۳۰میلیارد مترمکعب در سال به حدود ۱۰۰میلیارد مترمکعب کاهش یافته و به‌عبارتی، این کاهش منابع آب تجدیدشونده، به‌طور متوسط سالانه حدود یک‌میلیارد مترمکعب بوده که رقم بسیار بزرگی است.
از نظر بارش برف و ذخایر برفی نیز وضعیت مطلوبی نداریم و با کاهش عجیب و شدید ذخایر برفی نسبت به سال قبل و سال‌های نرمال مواجهیم. درصد پوشش برف کشور در زمان حاضر حدود ۰.۵۴درصد است؛ این درحالی است که آمار متوسط ۲۱ساله در زمان مشابه ۲.۰۲درصد و روز مشابه سال قبل ۱.۴۹درصد بوده است. در واقع از نظر درصد پوشش برف، با کاهش ۷۳درصدی نسبت به متوسط ۲۱ساله و کاهش ۶۳درصدی نسبت به سال قبل مواجهیم.
وضعیت خالی ماندن ظرفیت سدها
در ۲۰۵روز ابتدایی سال آبی جاری (از ابتدای مهرماه۱۴۰۳ تا بیست‌وپنجم فروردین‌ماه۱۴۰۳) در مجموع ۱۵میلیارد و ۵۴۰میلیون مترمکعب آب وارد سدهای ایران شده که نسبت به ورودی ۲۳میلیارد و ۸۹۰میلیون مترمکعبی آب به سدها در مدت مشابه سال آبی گذشته، کاهشی ۳۵درصدی داشته است. در زمان حاضر با وجود ۲۶میلیارد و ۱۸۰میلیون مترمکعب آب ذخیره‌شده در سدهای کشور، ۵۱درصد ظرفیت مخازن سدها پُر و ۴۹درصد این ظرفیت خالی است. میزان ذخایر آبی سدها در روز بیست‌وپنجم‌فروردین۱۴۰۳ بالغ بر ۳۱میلیارد و ۸۰میلیون مترمکعب بود که مقایسه این رقم با حجم فعلی ذخایر آبی سدها، نشان‌دهنده کاهش ۱۶درصدی است.
شروع «فقر آبی» در بخش وسیعی از ایران
سرانه آب تجدیدشونده کشور نشان‌دهنده درگیر بودن ایران با تنش آبی است. نکته حائز اهمیت این است که این سرانه نیز به‌طور متوازن و یکسان در نقاط مختلف کشور تقسیم نشده است و برخی نقاط کشور، تنش آبی شدیدتری را تجربه می‌کنند و برخی نقاط کشور از مرحله تنش آبی عبور کرده و وارد مرحله فقر آبی شده‌اند. در بخش منابع آبی، آب مورد نیاز شرب و کشاورزی از دومنبع سطحی (ذخایر سدها) و زیرزمینی تأمین می‌شود. منابع سطحی که به‌طور مستقیم به میزان بارش‌ها وابسته است و منابع زیرزمینی نیز طی سال‌ها برداشت بی‌رویه با افت شدید مواجه شده و حتی برداشت‌ها به منابع غیرتجدیدشونده تسرّی داده شده است.
در نتیجه برداشت‌های بی‌رویه، افت سطح منابع زیرزمینی آب موجب شده است از مجموع ۶۰۹دشت کشور، هم‌اکنون ۴۲۲دشت محدوده ممنوعه و ممنوعه بحرانی باشد، درواقع ۷۰درصد پهنه کشور جزو مناطق ممنوعه و ممنوعه بحرانی از منظر برداشت از منابع زیرزمینی آب محسوب می‌شوند. با ادامه روند برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، شمار دشت‌های ممنوعه در ایران به شکلی نگران‌کننده در حال افزایش است؛ یعنی برداشت از منابع آب زیرزمینی در این مناطق یا ممنوع شده است یا در آستانه فروپاشی قرار دارد.
دشت‌های ممنوعه به مناطقی گفته می‌شود که سطح آب زیرزمینی آن‌ها به‌شدت کاهش یافته است و برداشت بیشتر از این منابع، خطراتی جدی مانند فرونشست زمین، خشک‌شدن قنات‌ها و تخریب کشاورزی را به همراه دارد. در این دشت‌ها، وزارت نیرو صدور مجوز جدید برای حفر چاه را ممنوع کرده و حتی در برخی موارد، دستور به پلمب چاه‌های غیرمجاز داده است.
در زمان حاضر، ۳۵۹دشت از مجموع ۶۰۹دشت کشور با فرونشست زمین مواجه‌اند. استان‌هایی مانند اصفهان، فارس، خراسان‌رضوی، کرمان و یزد در صدر لیست دشت‌های ممنوعه قرار دارند. به‌طور مثال، دشت مهیار در استان اصفهان و دشت رفسنجان در کرمان، به‌دلیل برداشت بی‌رویه برای کشاورزی پسته، اکنون با خطر شدید فرونشست زمین روبه‌رو هستند. فرونشست زمین که در برخی مناطق تا ۳۰سانتی‌متر در سال گزارش شده است، نه‌تنها زیرساخت‌ها را تهدید می‌کند، بلکه می‌تواند منجر به مهاجرت روستائیان، کاهش تولید کشاورزی و افزایش نرخ بیکاری در این مناطق شود.
کسری ۱۵۰میلیارد مترمکعبی منابع زیرزمینی
برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی موجب شده است فراتر از ظرفیت تجدیدشوندگی آبخوان‌ها برداشت صورت گیرد و سال‌به‌سال به کسری تجمعی آبخوان اضافه شود تا جایی که به رقم عجیب و بزرگ ۱۵۰میلیارد مترمکعبی رسیده‌ایم. در زمان حاضر به‌طور متوسط سالانه ۸۰میلیارد مترمکعب آب در بخش کشاورزی، ۹میلیارد مترمکعب در بخش شرب و ۳.۷میلیارد مترمکعب در بخش صنعت مصرف می‌شود. بخش کشاورزی بزرگ‌ترین مصرف‌کننده آب کشور است. براساس برنامه هفتم توسعه باید مصرف آب کشاورزی به ۶۵میلیارد مترمکعب و بر اساس سند ملی دانش‌بنیان امنیت غذایی به ۵۱.۶میلیارد مترمکعب کاهش یابد که برای تحقق این هدف‌گذاری‌های مهم، اصلاح الگوی کشت یک حلقه مفقوده و اساسی است. مرور جدیدترین شاخص‌های بخش آب کشور نشان می‌دهد که اگرچه امروز در شرایط پرچالشی در بخش آب هستیم، اما اگر اصلاح روند چندین دهه گذشته، با عزم ملی و به‌فوریت در دستور کار قرار نگیرد، آب به بحران آینده کشور تبدیل خواهد شد.
منبع: اقتصاد سرامد
نیازمندی‌ها
عناوین روزنامههای امروز
